In de afgelopen vier jaar hebben grote internationale voedselbedrijven torenhoge winsten behaald, vooral tijdens de laatste inflatiegolf en daarvoor tijdens de COVID19-pandemie. Dit komt doordat bedrijven prijsstijgingen en -verstoringen in de toeleveringsketen hebben gebruikt om hun winstmarges te vergroten. Zo stegen de winsten van de grootste internationale voedselproducenten, zoals Nestlé, Mondelez en PepsiCo aanzienlijk. Mondiale voedselbedrijven als Cargill en Tyson Foods zagen hun omzetten en winsten veel sneller stijgen dan de inflatie, soms tot wel vijf keer sneller. Dit is gedeeltelijk te wijten aan hun vermogen om hogere kosten via prijsstijgingen door te berekenen aan consumenten. Vaak zonder significante afname in vraag omdat mensen voedsel nodig hebben en daarbij loyaal blijven aan (vooral) A-merken.
Kostprijsstijgingen voor een voedselbedrijf worden vaak prijsstijgingen voor de consument. De sterke concentratie in de voedselindustrie speelt hierbij een rol. Slechts enkele grote bedrijven domineren de markt, wat ze de macht geeft om prijzen te dicteren zonder veel concurrentie. Daarnaast neemt de vraag niet af, waardoor er extra marktmacht ontstaat voor bedrijven. Bedrijven rekenen niet alleen de hogere kosten door, ze doen er nog een schepje bovenop. Dat zorgt voor extra winst. Hier heeft de Europese Centrale Bank het Europees Parlement in 2023 ook op gewezen. Bedrijven hebben hun posities daarnaast versterkt door fusies en overnames, waardoor ze hun winstgevendheid ook hebben kunnen handhaven, zelfs tijdens recente economische crisissen. In tijden van hoge inflatie speelt ook een psychologisch effect mee. Wanneer alles duurder wordt, wordt het voor consumenten lastig om te onderscheiden welke prijsverhogingen gerechtvaardigd zijn door stijgende kosten en welke voortkomen uit winstbejag en graaiflatie. Bedrijven kunnen daardoor bij inflatie eenvoudiger hun winst vergroten door de prijzen verder te verhogen.
We krijgen minder boodschappen voor meer geld
In Nederland hebben grote voedselbedrijven en supermarkten zoals Ahold Delhaize, Jumbo en Unilever de afgelopen vier jaar ook geprofiteerd van stijgende voedselprijzen. Een door Foodwatch onderzocht boodschappenmandje met vijftien voedselproducten is in 2023 in een half jaar tijd 15% minder geworden qua inhoud, terwijl er 34% meer voor moest worden afgerekend.
Dit is in lijn als je het afzet tegen de omzetstijgingen en hoge winsten die veel voedselfabrikanten en supermarkten realiseren. Zo heeft AholdDelhaize, de eigenaar van Albert Heijn, in 2022 een sterke omzetgroei gerapporteerd, ondanks inflatiedruk. Ook in 2023 is er meer omzet gemaakt ten opzichte van 2022. En het eerste kwartaal van 2024 is ook weer iets beter geweest vergeleken met het eerste kwartaal van 2023.
Slechte marktwerking zorgt voor enorme bedrijfsmacht
Dit komt doordat supermarkten in Nederland in een geconcentreerde markt opereren, waarbij slechts een handvol spelers de macht heeft om prijzen te verhogen zonder dat de vraag significant afneemt. Er is zelfs te spreken van een oligopolie. De vier bekendste grootgrutters; Albert Heijn, Jumbo, Lidl en Plus hebben samen haast driekwart van de hele markt in handen.
Unilever zag ook winstgroei door prijsverhogingen die zij aan consumenten doorberekenden. In het geval van Unilever is dit zelfs schofterig te noemen. De voedselgigant is bij presentaties van bedrijfscijfers de laatste tijd constant in de media gekomen met koppen als ‘Winstexplosie Unilever’ en ‘Unilever blijft profiteren van prijsverhogingen’.
De sterke concentratie van de voedselmarkt in Nederland, vergelijkbaar met internationale trends, zorgt ervoor dat bedrijven de prijzen kunnen verhogen zonder veel verlies van klanten, waardoor hun winstgevendheid intact blijft of zelfs groeit. Dit weerspiegelt een wereldwijde trend waarin voedselbedrijven niet alleen hogere kosten compenseren, maar onder het mom van kostenstijging hun marges vergroten, mede door hun dominante marktpositie.
Nooit eerder deze eeuw stegen de prijzen zo hard: ook voedsel blijft duurder worden
Volgens een rapport van de Rabobank is de voedingsindustrie bijzonder gevoelig voor fluctuaties in grondstofprijzen, maar bedrijven hebben vaak sterke marktposities waardoor ze prijsverhogingen kunnen doorvoeren zonder significant verlies van klanten. Daarnaast is er voor essentiële voedingsproducten vaak weinig substituut beschikbaar, wat de prijselasticiteit laag houdt: consumenten blijven het product kopen, zelfs bij hogere prijzen. Hierdoor kunnen bedrijven hun omzet en winstgevendheid beschermen, terwijl de kosten grotendeels worden doorgegeven aan de eindgebruiker.
Worden de boodschappen ooit weer (wat) goedkoper?
In de afgelopen vier jaar zijn de voedselprijzen in Nederland aanzienlijk gestegen, met name in 2022 en 2023. Voedselinflatie bereikte een hoogtepunt in februari 2023 met een stijging van 17,9% ten opzichte van februari in het jaar ervoor. Over heel 2022 was er al een toename van 10,8% waar te nemen, gevolgd door een verdere stijging van 12,1% in 2023. Dit ondanks dat de algemene inflatie in 2023 is gehalveerd door dalende energieprijzen. De meest in prijs gestegen voedingsmiddelen zijn suiker (35,2% duurder) en olijfolie (20,7% duurder). Voor dit jaar en voor 2025 verwacht de Rabobank dat er geen reden is om aan te nemen dat de voedingsprijsinflatie zal dalen. “Voor het hele jaar 2024 verwachten we een voedingsprijsinflatie van 3%. Ook volgend jaar zullen de boodschappenprijzen naar verwachting met ongeveer deze inflatie stijgen.” Worden onze boodschappen ooit weer wat goedkoper?
De recente voedselinflatie is mede ontstaan door verstoringen in de toeleveringsketen en hogere grondstofkosten, die door de voedselfabrikanten en de supermarkten grotendeels werden doorberekend aan de consument. Vanaf de tweede helft van 2023 stabiliseerden de voedselprijzen iets, maar het koopkrachtverlies voor consumenten is aanzienlijk te noemen. Deze trend onderstreept de aanzienlijke impact van inflatie op de dagelijkse uitgaven voor huishoudens in Nederland. Voor Nederland als geheel is onderzocht welke factoren er de meeste invloed hebben op de recente - brede - prijsstijgingen. In economenvakblad ESB concluderen auteurs Tijmen de Vos en Jacob Jan Koopmans (beide verbonden aan FNV) dat in Nederland bedrijfswinsten meer hebben bijgedragen aan de inflatie dan in de rest van Europa. Het zijn niet de loonontwikkelingen maar de winsten die de relatief hoge inflatie in Nederland verklaren.
Economische en sociale redelijkheid voedselbedrijven ver te zoeken
Het groeiende verschil tussen koopkrachtverlies onder Nederlandse consumenten en de omzet- en winststijgingen bij supermarkten en voedselproducenten is in de ogen van Foodwatch een duidelijk teken van oneerlijke marktwerking. Terwijl consumenten worstelen met nog altijd schommelende energiekosten, dure boodchappen, hogere huurprijzen en toegenomen inflatie, blijven grote bedrijven zoals Ahold Delhaize en Unilever hun omzetten en winsten opvoeren.
Het Woord van het Jaar 2023 was graaiflatie ‘het verhogen van productprijzen uit winstbejag, meestal onder het voorwendsel van kostenstijgingen, bijvoorbeeld van grondstoffen’
– Instituut voor de Nederlandse Taal (2024)
Dit onevenwichtige scenario toont een gebrek aan verantwoordelijkheid vanuit de grote spelers in de voedingsindustrie. In plaats van de lasten van stijgende grondstofprijzen te delen met consumenten, verhogen voedselondernemingen hun winstmarges ten koste van mensen die moeite hebben om rond te komen. De marktconcentratie van slechts een handvol bedrijven zorgt ervoor dat consumenten weinig alternatieven hebben en daardoor genoodzaakt zijn hogere prijzen te betalen. Juridisch zijn de supermarktbedrijven en voedselproducenten vogelvrij om hun prijzen te verhogen. Omdat bij het boodschappen doen gaat om het telkens afsluiten van een nieuwe koopovereenkomst. Bedrijven mogen ongehinderd prijsstijgingen doorberekenen aan hun klanten bij het aangaan van iedere nieuwe 'overeenkomst' waarbij je het kassabonnetje als het contract zou kunnen zien.
Dit alles roept vragen op over de ethiek van deze bedrijven en hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. In het Verenigd Koninkrijk is al onderzocht en gebleken dat de voedselprijsinflatie hoger is bij producten die vaak door de relatief armere huishoudens worden gekocht, dan de inflatie op de voedingsmiddelen van de beter bemiddelde Brit. Britten die het al sociaal-economisch lastig hebben, worden dus ook nog eens harder getroffen door voedselinflatie.
#IkRedHetNietMeer: 'Armoede en dreiging armoede wordt door steeds meer Nederlanders gevoeld'
In tijden van economische onzekerheid zou solidariteit voorop moeten staan, maar wereldwijd krijgt winstmaximalisatie voorrang op het welzijn van de consument. Er is dringend behoefte aan meer transparantie, eerlijkere prijsstrategieën en overheidsingrijpen die de lasten evenwichtiger verdelen.
We hebben nog genoeg op ons bord: steun ons!
Foodwatch is een 100% onafhankelijke organisatie die elke overheidsfinanciering of donaties van bedrijven weigert. Zo voorkomen we belangenconflicten! Het zijn jullie donaties die onze vrijheid van meningsuiting en acties garanderen om te onderzoeken, alarm te slaan en dingen in beweging te krijgen. Samen maken we een harde vuist. Hartelijk dank voor je steun!
