Pesticidenvrije landbouw: Q&A

Pesticiden zijn chemicaliën die in de biologische en conventionele landbouw worden gebruikt om ziekten, plagen, onkruid of andere organismen te bestrijden. Ze worden ook wel 'gewasbeschermingsmiddelen' genoemd. Ze bestaan in vloeibare vorm, die op de gewassen worden gesproeid, of ze worden op het land gestrooid in de vorm van kleine korrels. Er zijn verschillende categorieën pesticiden, afhankelijk van hun doel.

Enkele bekende zijn:
- insecticiden (deze stoffen bestrijden insecten)
- herbiciden (deze stoffen bestrijden onkruid)
- fungiciden (deze stoffen bestrijden ziekten die door schimmels zijn veroorzaakt).

Pesticiden zijn giftige stoffen die gemaakt zijn om iets te doden (insecten, onkruid of schimmels). Deze ingebouwde toxiciteit betekent dat ze een risico vormen voor de gezondheid van mens, dier of plant. Europese en nationale wetgeving regelt de toelating van pesticiden. Er is regelgeving voor het gebruik van pesticiden, die ervoor zou moeten zorgen dat consumenten, het milieu en gebruikers geen gevaar lopen. Er zijn normen vastgesteld die bepalen hoeveel toxische residuen van elk type bestrijdingsmiddel op voedsel mogen achterblijven.

In de praktijk pakt dit niet goed uit. Het langdurige gebruik van allerlei bestrijdingsmiddelen vervuilt bodem en water en schaadt planten- en diersoorten die niet het doelwit van de bestrijding waren. Insecten lijden zwaar onder het gebruik van pesticiden, wat weer gevolgen heeft voor de vogelstand.

Ook voor consumenten zijn er gevaren. Bestrijdingsmiddelen worden te gemakkelijk goedgekeurd, op basis van risicostudies van de industrie zelf. Het kan heel lang duren voordat een schadelijk bestrijdingsmiddel uiteindelijk van de markt wordt gehaald. Giftige residuen op gewassen vormen ook een risico. De maximumwaarden voor residuen op voedsel gelden alleen voor elk toxine afzonderlijk. Soms zitten er tientallen verschillende toxinen op een stuk fruit, waarvan sommige elkaar kunnen versterken in schadelijke effecten. Deze cumulatieve effecten van de gifcocktails spelen geen rol in de risicobeoordelingen.

Ja, dat kan. In feite zijn pesticiden de minst effectieve manier om plagen, ziekten en onkruid te bestrijden, want zonder preventieve maatregelen komen ze altijd terug. Dit is ook de reden waarom de landbouw gevangen zit in het gebruik van pesticiden.

Voor het telen van gewassen zonder pesticiden zijn alternatieve en preventieve methoden beschikbaar om plagen, ziekten en onkruid te bestrijden. Ze draaien allemaal om het gebruik van natuurlijke ecosystemen voor meer veerkrachtige gewassen. Hiervoor zijn tal van agronomische maatregelen beschikbaar, aangevuld met technologische ontwikkelingen. In het verslag "Locked-in pesticides" worden deze vanaf blz. 56 in detail toegelicht.

De belangrijkste maatregelen op het land zijn:

• zorgen voor een gezonde bodem (regeneratief bodembeheer)
• selecteren van sterke soorten gewassen
• afwisselende gewassen (vruchtwisseling)
• verschillende soorten of rassen gewassen tegelijk telen
• creëren en in stand houden van biodiversiteit, met zones met wilde bloemen, bloemenstroken, hagen, bomenrijen en het inrichten van leefgebieden voor vogels
• verminderen van de stikstofinput via meststoffen.

Landbouw zonder pesticiden vereist grote veranderingen op het veld. Het landgebruik zal divers worden en hiervoor is een verandering nodig in de inrichting van monoculturen naar gevarieerde teelten met biodiversiteit. Deze ingrijpende vernieuwing moet ook voor de landbouwers lonend zijn. Daarvoor zijn maatregelen nodig op Europees en nationaal niveau om vervuilende landbouw duurder te maken en ervoor te zorgen dat boeren een hoger inkomen krijgen uit gevarieerde, pesticidenvrije productie. Meer hierover in het antwoord op de vraag "Welke maatregelen zijn nodig van Europese en nationale overheden?".

Niet noodzakelijkerwijs. Stoppen met pesticiden betekent niet automatisch meer misoogsten. Het betekent wel dat plagen en ziekten moeten worden voorkomen en bestreden op alternatieve, natuurlijke manieren, met variatie in teelt en biodiversiteit. (Zie ook het antwoord op de vraag hierboven). Bovendien moet de boer een eerlijke prijs krijgen waarin mogelijke risico's zijn meegenomen. Het gaat daarbij ook om de veel realistischer risico's van mislukte oogsten als gevolg van klimatologische factoren, zoals langdurige hitte en droogte.

Dat er wereldwijde hongersnood zou ontstaan als het gebruik van pesticiden wordt stopgezet, is een onterechte angst die vaak wordt aangewakkerd door de pesticidenindustrie en de grote landbouwlobby. Er is een enorme overproductie van voedsel in de wereld, miljoenen tonnen voedsel worden verspild bij de productie, verwerking en in de supermarkten, en bovendien is ons landgebruik uiterst inefficiënt. De meeste grond die geschikt is voor akkerbouw wordt gebruikt voor het verbouwen van gewassen om dieren te voeden die worden gefokt voor hun vlees en melk. De EU-landbouw voedt jaarlijks 7 miljard dieren en "slechts" 450 miljoen mensen. De landbouw moet dus opnieuw worden ingericht en verdeeld.

Met pesticidenvrij bedoelen we streven naar een maximale vermindering van chemische bestrijdingsmiddelen. Ons ideale scenario is een combinatie van zowel preventieve gewasbescherming (door toename van diversiteit/heterogeniteit) als natuurlijke biologische bestrijding, waarbij het gebruik van pesticiden het laatste redmiddel is.

Biologische landbouw is een grote vooruitgang ten opzichte van conventionele landbouw, maar er zijn nog steeds een aantal problemen. In tegenstelling tot wat je zou denken, staat de biologische landbouw nog steeds het gebruik van gevaarlijke stoffen toe. Zo worden in Europa biologische appels, druiven en aardappelen vaak behandeld met koper, een zeer giftig fungicide, en mag Spinosad, een bijendodend insecticide, worden gebruikt op biologische groenten en fruit. Dit is niet de ideale oplossing. Foodwatch wil een einde maken aan het gebruik van pesticiden die nu zijn toegestaan in de biologische landbouw. Preventieve beschermingsmaatregelen moeten voorop staan, pas in tweede instantie aangevuld met bestrijdingsmogelijkheden (laag risico en basisstoffen).

Bijna elke poging om het gebruik van pesticiden op grote schaal terug te dringen is mislukt. Dit komt doordat decennialang pesticidengebruik onderdeel is geworden van de wereldwijde concurrentiestrijd van boeren. Het verdienmodel kan niet meer zonder pesticiden omdat de teelt bestaat uit grootschalige monoculturen die zo goedkoop mogelijk moeten zijn. Er is geen financiële of fysieke ruimte voor weerbare gewassen en biodiversiteit.

Politici hebben laten zien dat ze pas in actie komen als ernstige problemen acuut zijn geworden. De afgelopen decennia heeft de industriële landbouw veel milieu- en sociale problemen veroorzaakt, wat heeft geleid tot een grote lappendeken van ad hoc wetgeving en beleid. Elk probleem wordt afzonderlijk aangepakt, er is vaak geen samenhang en sommige beleidsmaatregelen zijn zelfs tegenstrijdig. Veel landbouwvraagstukken, zoals het gebruik van pesticiden, hangen echter nauw samen met andere vraagstukken.

Bovendien worden hardnekkige overtuigingen in de hoofden van de mensen ingeprent. Het publieke denken van burgers, landbouweconomen en boeren is dat voedselzekerheid alleen kan worden bereikt door grootschalige landbouw die steunt op pesticiden, kunstmest en genetische manipulatie. De industriële lobby is sterk en houdt tegenover politici steevast vol dat we niet zonder kunnen. Het zou leiden tot hongerrampen. Niets is minder waar: er is sprake van gigantische overproductie, voedselverspilling en inefficiënt landgebruik door de grote productie van veevoer. Zie ook het antwoord op de vraag "Veroorzaakt pesticidenvrije landbouw geen slechtere oogsten en voedseltekorten?".

De regeringen moeten veel en verregaande actie ondernemen om een veerkrachtige, duurzame landbouw zonder gebruik van pesticiden tot stand te brengen. De aanpak mag niet simpelweg bestaan uit het opschrijven van doelstellingen die tot stand zijn gekomen met intensieve deelname van de industrie, maar vraagt om een concreet EU-actieplan met financiële maatregelen. Het plan moet holistisch zijn, omdat er ander beleid nodig is op het gebied van klimaat, landbouw, handel, onderwijs, onderzoek, teelt en reclame.

De maatregelen moeten erop gericht zijn het huidige vervuilende landbouwsysteem duurder te maken. Dat kan door belastingen op pesticiden en CO2-heffingen in te voeren en de toelatingskosten voor pesticiden te verhogen. De EU moet het landbouwbeleid zodanig op de schop nemen dat landbouwers die overschakelen op duurzame, pesticidenvrije landbouw een hoger inkomen krijgen. Dit kan door inkomenssteun niet afhankelijk te maken van grondbezit maar van arbeid. Het beleid moet gericht zijn op ondersteuning van directe, lokale en regionale handel. Deze en meer maatregelen worden nader toegelicht in het rapport ‘Locked-in pesticides’ vanaf blz. 68.

We hebben voor elk gewas een stappenplan opgesteld om het gebruik van pesticiden uit te bannen. In het rapport 'Locked-in pesticides' wordt vanaf blz. 94 geschetst hoe de toekomst van elk gewas er idealiter uit zou moeten zien, welke landbouwmaatregelen nodig zijn om het gebruik van pesticiden te stoppen en welke politieke instrumenten daarvoor kunnen worden ingezet. Zo zou de teelt van groenten, noten, olijven en aardappelen met de juiste maatregelen binnen 9 jaar pesticidenvrij kunnen zijn. Granen zouden zelfs in slechts 3 jaar pesticidenvrij kunnen worden geteeld. Alleen wijngaarden en appelboomgaarden vergen aanzienlijk meer tijd, maar zelfs voor deze gebieden zou een pesticidenvrije teelt in 2035 realiteit kunnen zijn.